İsrail saldırılarının artmasıyla birlikte İran’ın dini lideri Ayetullah Ali Hamaney’in “olağanüstü bir dizi adım attığı” iddia edildi. Saldırıların başlamasından bu yana Hamaney bir sığınakta saklanıyor ve suikast endişesiyle elektronik iletişimden uzak durarak liderlerle doğrudan temas kuruyor.
Ayrıca öldürülmesi ihtimaline karşı gizli şekilde üç olası halef belirlediği bildiriliyor. Hamaney’in, dokuz gün önce başlayan İsrail saldırılarında bazı üst düzey yetkililerin hayatını kaybetmesi üzerine daha kıdemli isimlerin hedef alınabileceğinden endişe ederek bu önlemleri aldığı ifade ediliyor. Askeri komuta zinciri için de yedek isimlerin atandığı belirtiliyor. İsrail’in İran’a yönelik sürpriz saldırısı sonrası ülkenin geleceği ve Hamaney’in öldürülmesi halinde yerini kimin alacağı sorusu yeniden gündeme geldi.
Güçlü dini liderin zayıf oğlu Mücteba Hamaney
Bu süreçte Hamaney’in oğlu Mücteba’nın etkisinin arttığına yönelik iddialar öne çıkarken, kamuoyunda fazla görünmeyen bu orta düzey din adamının, Devrim Muhafızları ve önemli dini-siyasi figürlerle yakın ilişkiler kurduğu ileri sürülüyor. Ancak, Uzmanlar Meclisi’nin yaklaşık altı ay önce Mücteba’yı potansiyel aday listesinden çıkardığı ve babasının üç kişilik halef listesinde de yer almadığı belirtiliyor.Eski Cumhurbaşkanı Ahmedinejad ile bağlantılı bir gazetede çıkan bir makalede, lüks araçlar kullandığı, zengin politikacıları desteklediği ve yoksulların acılarına kayıtsız kaldığını" iddia edilerek yolsuzlukla suçlanmıştı.
2024 yılında bir helikopter kazasında ölen Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi, en güçlü halef adaylarından biri olarak görülüyordu. Diğer önemli isimler arasında Ayetullah Ruhullah Humeyni’nin iki torunu Ali Humeyni ve Seyyid Hasan Humeyni de bulunuyor. Hamaney’in potansiyel halefleri arasında ayrıca, eski Yargı Başkanı Sadık Laricani ve İslam Birliği Kurumu’nun önde gelen isimlerinden Muhsin Araki yer alıyor. Ancak bu isimler arasında Mücteba’nın adı, resmi listede yok.
Gulam Hüseyin Muhsini Ejei
68 yaşındaki İran Yargı Erki Başkanı Gulam Hüseyin Muhsini Ejei, kriz zamanlarında sert tutumu ve rejime bağlılığı nedeniyle haleflik konusunda öne çıkan bir diğer isim olarak değerlendiriliyor. Eylül 2022’de İran Yargı Erki Başkanı Gulam Hüseyin Muhsini Ejei, 22 yaşındaki Mahsa Emini'nin gözaltına alındıktan sonra ölümü üzerine başlayan protestolara destek verenlerin yargılanacağını belirtmişti.Şanghay İşbirliği Örgütü'nün (ŞİÖ) Yargı Başkanları Zirvesine katılmak üzere Çin'e giden Türkiye Yargıtay Başkanı Ömer Kerkez,Çin’in Hangzhou kentinde İran Yargı Erki Başkanı Gulam Hüseyin Muhsini Ejei ile goruserek Türkiye'ye davet ettiği İran medyasında yer almıştı.
Kumlu Muhsin /Mohsen Qomi'/Kumi
Ejei'nin “kriz zamanlarında oldukça acımasız olmaya istekli olması” nedeniyle öne çıktığını iddia edilirken, 65 yaşındaki Uzmanlar Meclisi üyesi Mohsen Qomi/Kumi’yi güçlü bir ikinci aday olarak gösterildi., Amerika Yahudi Ulusal Güvenlik Enstitüsü (JINSA) üyesi Gabriel Noronha’ya göre; Uzmanlar Meclisi üyesi 65 yaşındaki Mohsen Qomi'/Kumlu Muhsin güçlü bir "ikinci aday". Demekki Yahudilerin gönlünde yatan aslan o.
Muhafazakâr politikacı ve Şii din adamı Hüccetü'l-İslam Muhsin Kumi (veya Qomi), İran’da rejimin en etkili isimlerinden biridir. Hamaney’e yakınlığıyla bilinen Kumi, dini kimliğinin ötesinde siyasi ve kültürel alanlarda da belirleyici bir rol oynamaktadır.
Kumi; Basın Denetleme Kurulu ve Kültürel Devrim Yüksek Konseyi üyesi olmasının yanı sıra, Yüce Lider’in ofisinde uluslararası ilişkilerden sorumlu yardımcı danışman olarak görev yapmaktadır. Aynı zamanda Ali Hamaney'e uluslararası iletişim konularında doğrudan danışmanlık yapan figürlerden biridir.
Daha da önemlisi, Kumi bir sonraki Dini Lider’i seçecek olan Uzmanlar Meclisi’nin daimi üyelerinden biridir. Bu konumu, onu İran siyasetinde hem bugün hem de yarın için kritik bir aktör haline getiriyor.
Ancak Muhsin Kumi’nin adı yalnızca dini ve siyasi görevleriyle değil, ifade özgürlüğü alanındaki ihlallerle de anılmaktadır. Bağlı olduğu kurumlar veya doğrudan yönlendirmeleriyle, çeşitli medya organlarının kapatılmasında rol oynadığı belgelenmiştir. Bunlar arasında:Aseman Gazetesi’ne el konulması – 19 Şubat 2014, Ghanoon Gazetesi’ne el konulması – 26 Şubat 2019, Jahan News web sitesinin kapatılması – 15 Haziran 2016,Zanan Emrooz dergisinin yasaklanması – 27 Nisan 2015, Mardom Emrooz Gazetesi’nin kapatılması – 17 Ocak 2015.
Bu müdahaleler, İran’daki basın özgürlüğü ve sivil toplum alanındaki baskıcı eğilimlerin sembolik örnekleri arasında gösterilmektedir.
İngiltere İslam Merkezi'nin Başkanı Mohsen Araki
Diğer potansiyel isimler arasında Uzmanlar Meclisinin bir diğer üyesi Muhammed Bakır el-Sadr'ın öğrencilerinden Mohsen Araki’de önemli bir aday. Akıcı bir şekilde Arapça ve İngilizce konuşuyor ve Farsça , Arapça ve İngilizce olarak düzinelerce kitap yazdı. Londra'da Ayetullah Ali Hamaney'in kişisel temsilcisiydi ve ayrıca 2004'e kadar İngiltere İslam Merkezi'nin Başkanıydı . Ona göre mevcut Velayeti Fakih rejiminin muhafazası için protesto gösterilerine katılanların, hükümet güçlerinin öldürülmesinde doğrudan rol oynayıp oynamadıklarına bakılmaksızın, savaşçı olarak değerlendirilmeleri ve "yeryüzünde yolsuzluk" suçundan suçlu bulunmaları gerekiyor.
Alireza Arafi
Alireza Arafi’nin babası Muhammed İbrahim el-Arafi, İslam Devrimi’nden önce vaizlik yapan ve yazılarıyla tanınan bir isimdi; ayrıca Ruhullah Humeyni’nin yakın dostuydu. Arafi, 2015 yılında İran Uzmanlar Meclisi’ne seçildi. Her ne kadar Koruma Konseyi’nin zorunlu tuttuğu yazılı sınava katılmamış olsa da, İran Anayasası’nın Uzmanlar Meclisi seçimlerini düzenleyen III. Maddesi uyarınca bu engel aşıldı. Söz konusu madde, dini liderin, Koruma Konseyi’nin adaylıkla ilgili koşullarını geçersiz kılma yetkisini tanımaktadır.
Arafi, 2009 ile 2018 yılları arasında, İslam Cumhuriyeti’nin ideolojisini ve Şii İslam anlayışını dünya çapında yaymayı amaçlayan dini eğitim kurumu El-Mustafa Enstitüsü’nün başkanlığını yürüttü. Bu görev süresi boyunca, Enstitü aracılığıyla 8 yılda 50 milyon kişiyi Şii mezhebine kazandırdıklarını iddia etti. Ancak bu iddia, birçok uzman tarafından “gerçek dışı ve gerçekleşmesi imkânsız” olarak değerlendiriliyor.
Haşim Hüseyni Buşehri
Haşim Hüseyni Buşehri’de önemli adaylardan. Kum Cuma İmamı Haşim Hüseyni Buşehri, 18 Mart 2023’teki bir hutbesinde Tahran ile ‘mantığa dayalı’ bir yol izlemesi halinde ABD ile ilişki kurmakta ülkesinin bir sorunu olmayacağını ifade etmişti.
2016 yılında Vatikan’ın en etkili isimlerinden biri olan Papalık Konseyi Başkanı Kardinal Peter Turkson’un, ilk kez q dini merkezi olan Kum kentini ziyaret ettiğinde, İran Dini Medreseler Başkanı Ayetullah ¹Seyyid Haşim Hüseyni Buşehri ile de bir araya gelmişş, Buşehri, görüşmede İran’daki Şii medreselerin Vatikan ile iş birliğini geliştirmeye hazır olduklarını belirtmişti.
Hiç şüphesiz bu tür söylemleri onu ABD’nin rejim değişikliği projesinde İran halkının geleceğini gözeterek misyon üstlenebilrceğini bir sürece sürükleyebilir.
Ayetullah Muhammed Ali Movahedi Kermani
2024 seçimlerinin ardından 92 yaşındaki Ayetullah Muhammed Ali Movahedi Kermani, Uzmanlar Meclisi’nin yeni başkanı oldu. Movahedi Kermani, halef seçiminde etkili olacak olan Uzmanlar Meclisi'nde fikir önderliği yapan yaşlı ayetullahlardan biri. Yani doğrudan lider olmasa da, seçim sürecinde söz sahibi olan “ak sakallılar” grubuna dahildir. Ayetullah Muhammed Ali Movahedi Kermani’nin Ali Hamaney’in doğrudan halefi olması beklenmese de halef seçimini yönlendirebilecek yaşlı ve saygın din adamları arasında.
İran'da rejim krizine çözüm nasıl olabilir?
Öncelikle dini lider Hamaney’in ciddi sağlık sorunları olduğu biliniyor. Ayrıca geçmişte Hamaney ve yakın çevresinin suikast endişesini doğrulayacak bazı girişimler olmuştu. ABD başkanı Trump’ın Hamaney’e yönelik, üst perdeden dillendirdiği, saklandığı yeri biliyoruz ama şimdilik öldürmeyeceğiz tehditleri söz konusu. Bu durumda İran'ın dini liderinin kendi iradesi doğrultusunda görevini bırakması olası. Nitekim Hamaney’in yerine geçecek halefleri belirlemek istemesi, bu düşüncede olduğunu gösteriyor. Bir diğer seçenekte İran rejiminin bekasını sağlamak noktasında yönetim mercilerinin Uzmanlar Meclisine başvurarak Hananey’i görevinden azletmesini isteyebilirler.
Lakin İran’da beklenen süreç, yalnızca bir lider değişimiyle sınırlı değil; aynı zamanda rejimin yapısal dönüşümüne işaret ediyor. Bu geçişin plansız, sert ve belirsizliklerle dolu olabileceği yönünde değerlendirmeler yapılıyor. Hamaney’in, son dönemde Uzmanlar Meclisi üyelerine yeni bir liderin seçimine hazırlıklı olmaları yönünde telkinlerde bulunduğu bildiriliyor. Bu çağrıların, özellikle İsrail kaynaklı suikast tehditlerine dair gerçek endişelere dayandığı öne sürülüyor.
Yaşanan gelişmeler, İran’daki dini liderlik makamının hem iç dinamikler hem de dış aktörler tarafından dikkatle izlendiği, yoğun bir belirsizlik sürecine girildiği şeklinde yorumlanıyor. ABD-İsrail ekseninin nihai hedefi rejimin tamamen çökmesi olsa da Çin ve Rusya desteğiyle sistemin varlığını sürdürmesi olası görünüyor. Ancak bu, rejimin olduğu gibi devam edeceği anlamına gelmiyor. Savaş yorgunluğu, ekonomik kriz, genç nüfusun artan talepleri ve etnik gerilimler, sistemi içsel bir reforma zorlayabilir.
Bu çerçevede, yakın vadede köklü bir rejim değişikliğinden ziyade, rejim içi dönüşüm senaryoları daha gerçekçi duruyor. Çin’in desteklediği teknokrat kesimlerin yükselişi, askeri elitlerin karar mekanizmalarında daha etkin hale gelmesi ya da Velayet-i Fakih sisteminde sınırlı yumuşamalar gibi olasılıklar gündeme gelebilir.
Ömür Çelikdönmez / ENP
Gerekçeli Kaynakça
http://www.irna.ir/fa/News/82200364/
https://www.iranintl.com/en/202212246315
https://al-islam.org/person/ayatullah-mohsen-araki
https://www.bbc.com/persian/articles/c844l5nlk9qo
https://mohsenaraki.ir/cgi-sys/suspendedpage.cgi
https://facesofcrime.org/profile/23/mohsen-ghomi/
https://www.perspektif.online/irani-bekleyen-veraset-krizi/
https://www.radiofarda.com/a/ganji_iran_cleric/28653926.html
https://hyetert.org/2016/02/08/iran-vatikan-isbirligi-giderek-derinlesiyor/
https://www.newsweek.com/iran-israel-ayatollah-khamenei-successor-2088770
https://tr.mehrnews.com/news/1926267/İran-Yargı-Erki-Başkanı-Tükiye-ye-davet-edildi
https://www.nytimes.com/2025/06/21/world/middleeast/iran-ayatollah-israel-war.html
https://www.gercekizmir.com/haber/Reisi-oldu-Hamaney-in-yerine-kim-gelecek/151787
https://www.enphaber.net/yazarlar/omur-celikdonmez/iran-da-rejim-israil-de-iktidar-degisir-mi/369
https://www.khabaronline.ir/news/1671511/فقط-۳-نفر-از-اسامی-گزینه-های-رهبری-آینده-اطلاع-دارند-ماموریت
https://www.timesofisrael.com/khamenei-said-to-pick-three-potential-successors-as-he-hides-in-bunker/
https://nypost.com/2025/06/21/world-news/irans-ayatollah-ali-khamenei-picking-supreme-leader-successors/
https://turkish.aawsat.com/dünya/5157043-hamaneyin-öldürülmesi-halinde-yerine-geçmesi-için-üç-yetkiliyi-aday-gösterdiği
https://tr.euronews.com/2025/06/19/iran-dini-lideri-hamaneyin-olumu-halinde-oglu-lider-olabilir-mi?dicbo=v2-Ea9f9NH
https://tr.euronews.com/2025/06/21/hamaneyin-siginakta-oldugu-iddia-edildi-uc-halef-belirledi?dicbo=v2-0g0HU0U
https://turkish.aawsat.com/home/article/4219206/kum-cuma-imamı-abd-ile-mantığa-dayalı-ilişkiler-kurmakta-sorun-yok
https://ww2.kibrispostasi.com/c37-DUNYA/n565799-hamaneyin-oldurulmesi-halinde-yerine-gecmesi-icin-uc-yetkiliyi-aday-gosterdigi-bildirildi
https://www.canada.ca/en/global-affairs/news/2023/01/canada-imposes-sanctions-on-additional-iranian-individuals-and-entities.html
Yorumlar
Kalan Karakter: